Zazaki.de MEZGÊ DÊSIMİ: SEY QAJİ
Nusret Karul
Namey Sey Qaji şınasnamey (huwiyeta) xo de Seyid Gazi bi, şari cı ra vatêne Sey Qaji. Sey Qaji 1860 de Palı ra deway Seydıkliye de ame rıyê dınya. Hela ke panc serre bi, beno nêweş, a nêweşiye ra dıma çımê xo benê kor.
Kokıman vatêne, Palı ra 10 km düri rayêrê tirene sero dewa Seydıkliye esta, i uca ra amey. Doç. Dr. Daimi Cengizi vatêne ke; “Dewleta Osmanan pere dayne Seydan, Sey Qaji ke seyd bi, ehlibeyt ra bi, dewlet pere dayne ey zi. Hama key ke padişa, vuriya gerek şecerey xo reyna bıerşawıtêne (bıruşnêne), padişay newey zi imza bıkerdêne, we (o) gerek ya bışiyêne ya zi gerek şecerey xo ray bıkerdêne Estanbol u padişay newey zi imza xo bıeştêne şecere.
Sekerat ra İbrayim Ağa şono Estanbol, şecerey xo dano de u ey ra vano: “Xeyrê piyê xo bere, padişao newe wa imza bıkero, mı ri biyare. Fırsad kewt İbrayim Ağay dest, şecere gêno, xo sero nuseno, Estanbol de padişa imza keno, peyser yeno. We ke peyser ame, teyna pey a xıyanetiye nêvınderd; se kerd, çı kerd, mal u mılk ayın ra gırewt u uca ra dewa Seydıkliye ra fetelnay (kerdi teber).
Sey Qaji u keyey xo verê yenê Mazgerd de verê Pırdê Seydu (eno name, deway xoya verên ra gırewto) deway Seydu vırazeni (namey ucay nıkay kerdo ‘Elmalı’), inan ra Çê Seydan ra Mıstefa Beg şono, Qısle (Qızılkilise, Nazmiya) de dewa Gemıke namey ucay zi cı ra pey bıyo Gemıka Seydu. Ena dewe de qalê inan her ca de şar qiymet dayne de. Mehmet Gülmezi vatêne: Keyey Sey Qaji şiyêne Mekke ra Sabun ardêne, coke ra zi mılet inan ra vatêne “Çê Sey Sabunu”, ezbeta (pêra, êla) cı ra Sey Sabunu vato. Heyna zi dewa verên dewa ke Mazgerd de vıraşta, uca de nıkay zi namey inan ra amariyeno.
Çımê Sey Qaji korê, hama her çi rınd his kerdêne. Zaf rınd tembur cenayne. Zerrey maniyan de zerrey şiiran u şıwaran de menay xo zaf xoriya. Şiiranê xo de ceng, şıware, itıqat sero vatê. Senê ke Nazım Hikmet yê Tırkano Sey Qaji zi yê Zazayano. Deci ke anciyay, biyo wıcdanê şari u sey etemini neqışnay. Şiira xo mı cêr de nuşta, fıkrê mıhimiya zoni sero her çi vano xora: “toz erzeno rêça xo, sono"; etya de menaê da zaf xoriye esta.
Her theyr zonê ho de waneno
Her vas kokê ho ser roweno
Kam ke aslê ho inkâr keno
Toz erzeno rêça ho, sono
Fıkrê mı de, gani ena şiire zerrey keyey her Zazay de bıbo.
Sey Qaji Tehcirê Armeniyan 1915, 1915-1917 Qoçgiriye, 1920 Şêx Seid, 1925 Qocan, 1926 Pılemoriye 1930 de dewlete key ke esker kerd ray, inan sero we şahid bıyo. 1936 dınyay xo vurnaye, hama zanayne ke dewlete jü roce Dêsım zi kor kena, enê sero:
“Dewrê tanjimati
Dewrê hurati
Pêro ki mı di
Bara ma rê bi tertele u afati”
vato.
Şa Huseyn Begi (Çê Sa Uşên Begê Çareku) rocakewteney (şerqê) Dêsımi Heyder Beg u Mıstafa Begi dewi kelepur kerdê u zalımeye kerda, bêwıcdaneya inan sero mani vatê. Seba aşiran şiira ke cêr de nusiyaye, uca de beli beno ke Sey Qaji vengê wıcdanio, vengê şario:
“Lao, aşirêne
Çond serrio fetelinu wertê aşirun u dewu ra
Sıma mılkê Çarsancaqi Tırku rê ca verdo
Amê, niştê gılê na kou ra
Kelepur danê pıro, anê, gıla naçarun u sewu ra
Sar qonağu wurzneno ra
Dewu keno şên, eve odet u toru ra
Dı povıkunê cewu ra
Mı esmo hewno xıravın diyo
Vazê: xêr bo
Sıma vanê, kelepur; ma, xêr bo.”
Sey Qaji hem wıcdanê isanio, hem zi vengê Homayo (Heqio). İtıqatê Dêsımi sero jû beyte cêr de nusiyaye, hem xo sero, hem zi ewliyayan sero vata.
“De bê, de bê, de bê
Sairo vano: De bê
De bê, de bê, de bê
Heyrano, de bê
Şiyo Hewsê Dewe
Wayirê Khurêsano
Şiyo Khalferat
Yê Şix Mamedano
De bê, de bê, de bê
De bê, de bê, de bê
Çıra heredano
De bê, de bê, de bê
Ma ra se vano.
Şüne Ewliyaê Kistimi
Pilê Pilvanckano
De bê, de bê, de bê
Ala sa vano
Ewliyaê Tasniye
Yê Bamasurano
Kemerê Duzgıni
Pilê pilano
De bê, de bê, de bê
Ala se vano
De bê, de bê, de bê
Ma ra sa vano
Gola Buyere
Wertê na koano
Sultan Bava, Qocê Sari
Wertê nê Khalano
Xızırê Thuzıki
Wertê Lolano
Ewliyaê Warê Miri
Ewliyaê Khalıkano
De bê, de bê, de bê.”
Sucê Sey Qaji çınê bi, hama Bertal Efendi şıyo, gerre kerdo, we eşto pey beri (hepıs). Seba enê pêrodayışi xorti ke khalıkanê xo nêgoşdarenê, inan sero vata. Nıka zi rocaney xo şeveknena.
‘Xorti gos ro ma nênanê
Polıki kerdê ro gau
Semeri kerdê ro qatıru
Vanê: bar keme, some Kemerê Heyderu”
Sey Qaji o dewro ke cıwiya (weşiya xo ramıte), hem wıcdanê ê wexti bi, hem zi vengê cı. Hem zerrey itıqati de, hem zi teberê itıqati zaf çiyê dê rındek vati.
“Yê sari qersuna, ebe çheku
Yê mı zewto, ebe çeku[yu]”
Ena maniya xo de her çi rınd areze beno. Vano ke; bê tıfıng isan nêreseno yew ca, coke ra vano; “yê mı zoto, ebe çheku”. Sey Qaji her het ra vengê şarê ma bi, goşê şarê ma bi. Sey Qaji virê Dêsımi bi, Mezgê Dêsımi u yê Zazayan bi.
Seba edebiyat u şınasnamey Sey Qaji merdumo de sinayoğ Doç. Dr. Daimi Cengizi ri zaf zaf teşekur kenu.
Nusret Karul, Nisane 2025
