Zazaki de name rê serkerdena sıfet u namey
(Konstruktion des Adjektiv- und
Genitivattributs im Zazaki)
Asmêno Bêwayir
No meqale de ez wazenane ke serkerdena
(ilawê) sıfet u namey sero bınusni. Sebebo ke mı mınasıb di na mesela sero
vınderi, mı taê nusteu de di, na bare de ğeleti yenê kerdene, awa ke gramerê
Zazaki satneno. Zono ke qeyde u qanunê xo hona ke temamiye ra tesbit nêbiyê,
gereke verde ra her xusus sero rında rınd werê niyo, bêrê meydan, xetey kemi bê,
raşti bızêdiyê. Usılê zanışiye (ilmi) de her daim sık u guman esto. Mordemi ke
gamanê verênu de xeta kerde, na ke nêarde ra raa raşte ser, na xeta az be az
cêrena, hata ke isan heni zaneno, xetawa ke verde ra kerde, ğelete niya, raşta.
Mesela derge, xebera kılme, bêrime mewzu ser.
Eke namey rê jü
sıfet beno ilawe, zê “bıza kokıme; keleceo xırt” xeta nêbena.
Xetawa ke zêdewaxt yena kerdene, awa ke eke sıfeti ya ki namey zê zıncıle kerdi
ra ser, hurendia inu ğelet nisnenê ro cı. Yanê ğeletiye rêzkerdena sıfet u nameu
de bena.
Zazaki de taê kıtabê grameri u taê
gurenaişi ni ciheti ser estê. Ravêr qaytê ni gurenaisu bıkerime, vırazine
(bunya) ra, qeyde ra paradigma bêro meydan. Badêna ki sêrê taê ğeletiyu
bıkerime, uyo ke qalê ni nuştiyo.
Kılmeki ra,
Zazaki de sıfet se beno namey ser:
her:
namê gıredeki (Alm.:
Bezugssubstantiv)
gewr:
serkerdeko sıfetane (Alm.: adjektivisches Attribut)
Vıraştena cı:
Halo Raşt,
nameo neri:
namê gıredeki
ver ra yeno, sıfet ki tepia. Namê gıredeki jü izafe cêno. “her”
nerio, nae ra izafe –o
cêno:
hero gewr
(her-o gewr-ø)
Ey
hero gewr ard.
Halo Raşt u
Çewt, nameo maykek:
Eke name maykeko,
izafê sıfetiê maykekiye –a cêno. Eke namê gıredeki ebe peybendê
maykekiye –e/-ı qedino, -e gıneno, izafe -a
sanino pıra; name ke ebe –i qedino, nêgıneno, -a
nino pıra; eke name ebe –a qedino, izafe nêcêno. Sıfet ki peybendê
maykekiye –e cêno:
hera gewre
(her-e; her-a gewr-e)
hengazia khane
(hengazi-a khan-e)
manga bore
(manga-ø bor-e)
Halo Çewt de ki nêvurino: o a hera
gewre ano. Kuriyê hera gewre.
Halo Çewt,
nameo neri:
Eke name nerio,
hama name halo oblik dero, o waxt namê gıredeki izafe –ê cêno,
sıfet ki peybendê halê çewtiê neriye –i cêno:
herê gewri (her-ê gewr-i)
Mısal: O ê
herê gewri ano. Kuriyê herê gewri.
Halo Raşt,
nameo sılxet (xeylê, bol):
Namey ke xeylêrê,
halo raşt de nameo neri bo, maykeke bo, izafê zafiye (çoğul) –ê
cêno; nameo maykek ke ebe –i qedino, -i nêgıneno, eke ebe
–a qedino, -a gıneno. Sıfet ki peybend –i
cêno:
herê gewri (her-ê gewr-i)
hengaziê khani (hengazi-ê khan-i)
mangê bori (mang-ê bor-i; aàø)
Mısal: Ey hirê
herê gewri ardi.
Halo Çewt,
nameo sılxet:
Namey ke xeylêrê,
halo çewt de peybendê zafiye –an (-on/-un)
u izafe -ê cêno; nameo maykek ke ebe –i qedino,
-i nêgıneno, eke ebe –a qedino, -a gıneno. Sıfeti ki
peybend –an (-a/-on/-un) cêno:
Se ke dekerna,
eke jü sıfet ya ki name yeno namê gıredeki ser, ğeletiye nêbena. Problem zêdêr,
zıncırnaena sıfetu ya ki nameu dero. Nia dime, iyê ke sero guriyê, rêzkerdena
sıfetu çıturi kerda areze...
Gurenais u kıtabu ra mısali:
1.
Grammatik der Zaza-Sprache,
Z. Selcan, p. 266t
(tepia):
Kılmkerdey:
B: Namê gıredeki [Bezugssubstantiv]
A: serkerdek (ilawe) [Attribut]
S: name [Substantiv]
a. Rêzê nameano têhet (Koordinierende Verbindung von Substantiven)
(1)
tom-ê tüyun u qerpuzun u qawınu
‘dutarların, karpuzların ve kavunların tadı’
B
< A1 + A2 +
A3
b. Rêzê nameano
têbıne (Subordinierende Verbindung von Substantiven)
(2)
reng-ê guk-a laz-ê wa-a malım-e
‘kadın öğretmenin kızkardeşinin oğlunun danasının rengi’
(3)
cısn-ê ostor-ê laz-ê bıra-ê malımi
‘erkek öğretmenin kardeşinin oğlunun
atının cinsi’
B4 < (B3 < (B2 < (B1 < A1)))
Zêdnaena
Serkerdeku (ilaweu) [Erweiterung der Attribute, p. 269]
1. Zêdnaena namê
serkerdene (Erweiterung des attributiven Substantivs)
- merden-a
tern u cênc u veyvık u vilık-u
‘gençlerin, toyların, gelinlerin ve çiçeklerin ölümü’
B < S1 + S2 + S3 + S4
2. Zêdnaena namê
gıredeki (Erweiterung des Bezugssubstantivs)
- tern u
cênc u veyvık u vilık-ê heşir-i
‘esir toylar, gençler, gelinler ve çiçekler’
(S1 + S2 + S3 + S4) < A
3. Zêdnaena namê gıredek u serkerdeki
(ilawey) (Erweiterung des Bezugssubstantivs und des Attributs)
(1)
ma-a tu-y-a kor-a kokım-e
‘(senin) kör yaşlı annen’
(B1 < A1) < A2 + A3
Paradigma corêna zelala ke Zılfi eserê xo
de arda pêser, heqa grameri de xeylê çi kena eşkera.
2. Zazaki,
Ludwig Paul,
p. 52:
Obliquus (halo
Çewt)
(1)
bırayanê mınê binan zuri kerdê
‘diğer kardeşlerim yalan söylemişler’
(2)
nê
belaydê gırdi-ra
‘bu büyük beladan’
(3)
bırardê mınê gırdi-rê
‘büyük kardeşim için’
(4)
şınê dewda Xıdır Ağay-a binı
‘Xıdır Ağa’nın diğer köyüne gidiyorlar’
(5)
hetê nê ‘eskerandê padişahdê bini-ya remena
‘diğer padişahın askerlerinin yanına
kaçıyor’
Mısali (3) u (4)
ki arezebiyaena rêzkerdena serkerdeku (ilaweu) rê kifaitê:
o
dewa Xıdır
Ağay; dewa binıà
dewa Xıdır Ağaya binı.
o
(xeylê) eskerê
padişahi; padişaho bin
à
eskerandê padişahdê bini ra.
Eke padişaho bin nê, ‘eskerê
bini’, ê jü padişahi bıbiyêne, vatêne:
eskerandê padişahiê binan ra
3. Zazaca
Dilbilgisi, Harun Turgut, p. 193t.:
5. Name u name u sıfet:
Halo Raşt
H. Turgut hona
xeylê mısalê heşkewtey
dê, feqet ez wazenu kılmek ra ni mısali eşkera kerine:
nenguy engıştey
destıy mınê raştia gırd
‘sağ elimin büyük parmağının tırnağı’
4. Dersa
Jost Gipperti,
Çele (Zımıstania Wertêne) 1996:
(mısali çarnay bi
ra Almanki, mı ita veranê Tırki day)
Halo raşto
maykek + halo çewto neri:
- lıng-a
ga-ê pil-i rınd-a
‘koca öküzün ayağı iyidir’
- lıng-a
ga-ê mın-ê pil-i rınd-a
‘koca öküzümün ayağı iyidir’
- lıng-ê
ga-ê mın-ê pil-i rınd-ê
‘koca öküzümün ayakları iyidir’
- lıng-ê
gaun-ê mın-ê pil-un rınd-ê
‘koca öküzlerimin
ayakları iyidir’
Halo raşto
maykek/neri + halo çewto neri + sıfet:
- lıng-a
lazek-i-a derg-e
‘çocuğun uzun ayağı’
- laz;
bıra-o pil
à
laz-ê bıra-ê mın-ê pil-i
‘ağabeyimin (büyük kardeşimin) oğlu’
- laz-o
pil; bıra: laz-ê bıra-ê mın-o pil
‘kardeşimin büyük oğlu’
Halo raşto
maykek + halo çewto neri + sıfet + sıfet:
- qelem-a
lazek-ê sur-i-a derge
‘kırmızı çocuğun uzun kalemi’
- qelem-a
lazek-i-a sur-a derg-e
‘çocuğun kırmızı uzun kalemi’
- qelem-a
lazek-ê sur-ê derg-i
‘kırmızı uzunboylu
çocuğun kalemi’
- qelem-a
lazek-ê derg-i-a sure
‘uzunboylu çocuğun kırmızı kalemi’
- way;
lazeko pilà
wa-ê lazek-ê pili
‘büyük oğlanın bacıları’
- waê
pili; lazek
à
wa-ê lazek-i-ê pili
‘çocuğun büyük ablaları’
5. Ez ki wazenu heqa serkerdekê
namey (Genitivattribut) de mısalu bıderi:
Dı namey:
dewleti yê
Amerikaê, dewleti biyê jü; jübiyaiyê
jü dewlete:
Dewleta Amerikawa
Jübiyaiye/Yewbiyaiye
xeylê dewleti:
Dewletê Amerikaê Jübiyaey
/ Yewbiyaey
SSCB: Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
UdSSR: Union der
Sozialistischen Sowjetrepubliken
1. jewine
(birlik) 2. Sosyalist 3. Sovyet 4. (xeylê) Cumhuriyeti
- Jewin-a
(xeylê) Cumhuriyet-an.
- Cumhuriyeti
Sovyetêà
(xeylê) Cumhuriyet-ê Sovyet-ià
Jewin-a Cumhuriyet-an-ê Sovyet-an
- Cumhuriyeti
Sosyalistêà
Cumhuriyet-ê Sosyalist-i
à
Cumhuriyet-ê Sovyet-ê Sosyalist-i
-
à
Jewina Cumhuriyetanê Sovyetanê Sosyalistan
è
JCSS (YCSS)
Xeta u
ğeletiyu ra mısali:
partiye yê
Dêsımia, partiye sosyalista:
Partiya Dêsımi;
Partiya Sosyaliste
à
Partiya Dêsımia Sosyaliste àYanê
raştê xo gereke: PDS bıbo.
Eke zê cori
PSD nusna, no mane vecino:
Partiya
Sosyalista Dêsımi: partiya Sosyaliste; Partiya Dêsımi
partiye hem yê
(cênıka) Sosyalista, hemı ki yê Dêsımia
yanê ebe na qeyde beno
‘Dersim’in
sosyalist kadının Partisi; Partei der Sozialistin Dersims’
zobin:
Partiya
Sosyalistanê Dêsımi
(PSD):
Dersimli Sosyalistlerin
Partisi; Partei der Sozialisten aus Dersim
2. Hesrete (Roman),
Hraçya Koçar,
p. 31:
“İdara Siyasiyê Cumuriyetê Hermenistani”
İdara hem siyasiya, hem ki yê Cumhuriyetê
Hermenıstania.
à
İdara Cumuriyet-ê Hermenıstan-i-a Siyasi-ye
3. Vate (Pêseroka Kulturi), No: 9,
Payiz 1999:
Pelga 12. de vato:
“Komeleya
Cinîyanê Demokratanê Kurdistanî (Tîya de mêrdeyê cinîyan demokrat ê)
Komeleya Cinîyanê
Demokratan ê Kurdistanî (Tîya de cinî bi xo demokrat ê)
Cumla verêne raşta, feqet cumla dıdine mı
çım de ğelet rêz kerda, her çıqa ke ê cia nusno. Zê mısalê “Partiya
Sosyalista Dêsımi” ita ki zêdêr mentıqê Soranki ya ki Farski ra şiyê. Zazaki de
heni rêz nêbeno. Bıpeleşime cumla dıdine:
1. Komele (nameo maykek) 2. Cıni (nameo
sılxet) 3. Demokrat (sıfet) 4. Kurdıstan (nameo neri)
a.
Cıniy demokratê: Cıniy-ê Demokrat-i
b.
Cıniy yê Kurdıstaniê: Cıniy-ê Kurdıstan-i
c.
Cıniy demokratê, yê Kurdıstaniê: Cıni-y-ê
Kurdıstan-i-ê demokrat-i
d.
Komele yê cıniyana: Komele-ya Cıniy-an.
e.
à Komele-ya
Cıniy-an-ê Kurdıstan-i-ê Demokrat-an
Gorê nustena Vatey: Komeleya Cinîyanê Kurdistanî yê
Demokratan
4. Malmisanıj, Vate (pêseroka kulturi), No: 12, Payiz
2000: Kirmanckî (Kirdkî) de Suffîksî
Cumla verêne nia ver kena cı: “Mı
humara yewina Vateyî de zî suffîksanê (tirkî de “sonek”) kirmanckî (kirdkî,
zazakî) ser o nuştbi.”
1. humare (nameo maykek) 2. yewıne (name)
3. Vate (nameo neri)
a.
humare yewına (amarê jüine): humar-a
yewıne
b.
humare yê Vateya: humar-a Vate-y
c.
à
humar-a Vate-y-a yewıne
Gorê nustena Vatey: Humara Vateyî
ya yewine
Se ke ez
nustanê xuyê binu de ki na mesela anane ra zoni, iyê ke redaksiyonê pêseroku de
gurinê, gereke hesarê ni xusısiyeti vınderê ke xetê henênê muhimi mêrê kerdene.
| 
Türkçe
Alfabe
Mesut Keskin
Mesut Keskin